Leestijd: 7 minuten
Lezen heeft vaak een kalmerend en plezierig effect op mensen, maar wat is eigenlijk de biochemische basis hiervan? Dit artikel onderzoekt hoe lezen invloed heeft op de hersenen en welke hormonen daarbij een rol spelen. Door in te gaan op de effecten van dopamine, oxytocine, serotonine en endorfine, geeft dit artikel inzicht in waarom en hoe lezen ons gelukkig maakt. Bovendien bespreken we de mogelijke toepassingen van dit onderzoek in het onderwijs en de mentale gezondheid.
Lezen is een activiteit die al eeuwenlang door mensen wordt beoefend, maar de effecten ervan gaan verder dan enkel kennisopname of ontspanning. Veel mensen beschrijven lezen als een ervaring die hen geluk, rust en een gevoel van voldoening brengt. Dit effect is niet alleen psychologisch; het lezen van een boek beïnvloedt de biochemie van de hersenen. De vier belangrijkste ‘gelukshormonen’ – dopamine, oxytocine, serotonine en endorfine – spelen hierbij een grote rol. In dit artikel bekijken we hoe deze hormonen worden beïnvloed door lezen en wat dit betekent voor ons gevoel van geluk en welzijn.
1. Dopamine: de beloning van het verhaal
Dopamine is het neurotransmitter dat vaak de ‘beloningsstof’ wordt genoemd. Wanneer we iets doen dat ons goed doet voelen, zoals eten, sporten of een prestatie leveren, maakt ons brein dopamine aan. Dit zorgt ervoor dat we een gevoel van beloning ervaren en motiveert ons om deze activiteit te herhalen.
(Weetje: Een neurotransmitter is een chemische stof die signalen tussen zenuwcellen in de hersenen en het zenuwstelsel overbrengt, waardoor communicatie en verschillende lichaamsfuncties worden gereguleerd.)
Bij lezen is dopamine vooral van toepassing wanneer een verhaal spannend of interessant is, en de plot zich ontvouwt. Een goed geschreven verhaal wekt nieuwsgierigheid en verwachting op. Wanneer er dan iets onverwachts gebeurt of wanneer een hoofdstuk eindigt met een ‘cliffhanger’, wordt dopamine vrijgegeven. Deze dopamine-release geeft lezers een gevoel van beloning en prikkelt ze om verder te lezen.
Bovendien blijkt uit onderzoek dat het oplossen van complexe verhaallijnen en het ontrafelen van karakters ook zorgt voor een dopaminestijging, omdat het brein deze uitdagingen ziet als kleine “overwinningen.” Hierdoor kunnen lezers een soort verslavend effect ervaren – ze willen steeds verder lezen om die beloning opnieuw te krijgen. Dat nodigt de lezer dus uit om uitdagende verhalen op te zoekn.
2. Oxytocine: verbinding met personages
Oxytocine staat bekend als het “liefdeshormoon” of “knuffelhormoon” en is vooral belangrijk bij sociale bindingen en gevoelens van vertrouwen. Oxytocine komt vrij bij fysieke aanraking, zoals een knuffel, maar ook bij emotionele momenten. Dit hormoon speelt een cruciale rol in hoe we emoties ervaren en ons met anderen verbinden.
(Weetje: Een hormoon is een chemische boodschapper die door klieren in het lichaam wordt geproduceerd en via de bloedbaan naar organen en weefsels reist om diverse fysiologische processen en functies te reguleren.)
Bij lezen kan oxytocine vrij komen wanneer we ons diep inleven in de personages van een boek. Emotionele scènes – zoals wanneer personages zich openstellen, liefdesverklaringen doen of moeilijke uitdagingen overwinnen – stimuleren de productie van oxytocine. Dit proces verklaart waarom lezers zich verbonden voelen met fictieve karakters, alsof ze echte mensen zijn.
Uit onderzoek blijkt zelfs dat mensen die zich veel in fictie verdiepen vaak een sterkere empathische respons ontwikkelen, wat deels te danken is aan de verhoogde oxytocine-activiteit tijdens het lezen. Voor velen is dit verbonden gevoel een belangrijk onderdeel van leesplezier: het zorgt voor een ervaring van emotionele verbondenheid, zelfs als we in ons eentje lezen.
3. Serotonine: de kalmerende kracht van lezen
Serotonine is het hormoon dat bijdraagt aan het reguleren van stemming en kalmte. Een gezonde hoeveelheid serotonine helpt mensen zich ontspannen, kalm en in balans te voelen. Lage serotonine-niveaus worden vaak geassocieerd met depressieve gevoelens en angst.
Lezen – vooral het lezen van ontspannende fictie – kan serotonine activeren en zorgt voor een rustgevend effect op het brein. Dit komt omdat lezen een rustige activiteit is die onze aandacht verlegt van dagelijkse zorgen naar een andere wereld. Vooral genres zoals fantasy, romans en poëzie geven het brein ruimte om te ontspannen en nieuwe perspectieven te zien, wat helpt om serotonine-niveaus te verhogen.
Er zijn ook aanwijzingen dat het lezen van een boek voor het slapen gaan kan helpen om de kwaliteit van slaap te verbeteren. Dit komt doordat serotonine de aanmaak van melatonine stimuleert, wat nodig is om in slaap te vallen. Een rustgevend verhaal aan het eind van de dag kan dus niet alleen het leesplezier verhogen, maar ook bijdragen aan een betere nachtrust.
4. Endorfine: het opwindende element van lezen
Endorfine staat bekend als het natuurlijke “pijnstillende” hormoon en wordt meestal geassocieerd met lichamelijke inspanning, zoals hardlopen of sporten. Endorfine komt echter ook vrij bij emotionele hoogtepunten, intense scènes of momenten van spanning.
In boeken zijn het vooral de spannende momenten – bijvoorbeeld tijdens een actievolle climax of een onverwachte wending – die endorfine losmaken. Dit kan zich uiten in een versnelde hartslag of een lichte opwinding. Hetzelfde proces speelt zich af wanneer een verhaal humor bevat: lachen tijdens het lezen zorgt ook voor endorfine-afgifte. Dit hormoon verhoogt het leesplezier, omdat het een gevoel van opwinding en plezier brengt dat vergelijkbaar is met het effect van een goede film of serie.
Endorfine is daarmee belangrijk om lezen spannend en boeiend te maken. Voor veel lezers zijn het die onverwachte, intense momenten die hen diep in een boek trekken, waardoor ze blijven lezen en de beleving van het verhaal sterker wordt.
Mogelijke toepassingen: onderwijs en geestelijke gezondheid
Nu we weten hoe lezen de hersenen en het geluksgevoel beïnvloedt, rijst de vraag hoe we dit kunnen toepassen in verschillende contexten. Hier volgen enkele mogelijke toepassingen.
1. In het onderwijs: leesplezier bevorderen
De wetenschap achter leesplezier kan waardevol zijn in het onderwijs, waar het soms een uitdaging is om kinderen enthousiast te maken voor lezen. Door het juiste soort boeken te kiezen – boeken die spanning, emotionele diepgang en humor bevatten – kunnen docenten en bibliothecarissen het dopamine-, oxytocine- en endorfine-systeem activeren, waardoor het leesplezier toeneemt.
2. Voor de geestelijke gezondheid: lezen als therapie
Lezen kan ook therapeutische effecten hebben. Voor mensen die kampen met angst of depressie kan lezen helpen om serotonine-niveaus te verhogen en een gevoel van ontspanning te bieden. In de gezondheidszorg wordt ‘bibliotherapie’ – het gebruik van lezen als onderdeel van psychologische behandelingen – steeds vaker toegepast. Door boeken aan te raden die positieve emoties opwekken en gevoelens van verbondenheid creëren, kunnen therapeuten de stemming van patiënten verbeteren.
3. Digitale boeken vs. fysieke boeken
Interessant is dat sommige studies suggereren dat fysieke boeken effectiever zijn in het activeren van gelukshormonen dan digitale boeken. Dit zou kunnen komen door de tastbare ervaring en het ritueel van het bladeren door een boek. Hoewel digitale boeken toegankelijk en praktisch zijn, kan de aanraking en geur van een fysiek boek een extra dimensie toevoegen aan de leeservaring.
Conclusie
Lezen is meer dan een passieve activiteit; het beïnvloedt onze hersenen en biochemie op een manier die diepgaand en complex is. Door dopamine, oxytocine, serotonine en endorfine te stimuleren, helpt lezen ons om gelukkig te voelen, spanning te ervaren en ons verbonden te voelen met anderen.
Dit inzicht in de biochemie van lezen biedt kansen voor toepassingen in het onderwijs en de gezondheidszorg. Of het nu gaat om het bevorderen van leesplezier bij kinderen of het ondersteunen van mensen met mentale klachten, lezen blijkt een krachtige invloed te hebben op ons welzijn. Dus de volgende keer dat je een boek openslaat, bedenk dan dat je niet alleen verhalen aan het ontdekken bent, maar ook je brein aan het voeden bent met een beetje geluk.
