Leestijd: 6 minuten
Lezen is een alledaagse activiteit die voor de meesten van ons vanzelfsprekend lijkt. Maar onder de oppervlakte is het een ongelooflijk complex proces dat verschillende hersengebieden tegelijkertijd activeert. Dit artikel verkent wat er precies gebeurt in de hersenen wanneer we lezen en hoe dit onze cognitieve en neurologische ontwikkeling beïnvloedt.
Het artikel hieronder is geschreven vanuit wetenschappelijk perspectief. Liever een makkelijker leesbaar artikel: hoe boeken je hersenen blij maken.
1. De hersenen en lezen: een complexe samenwerking
Lezen vereist een samenwerking tussen verschillende delen van de hersenen, waaronder gebieden die verantwoordelijk zijn voor visuele verwerking, taalbegrip, geheugen en aandacht. De volgende hersengebieden spelen een centrale rol bij het lezen:
- De visuele cortex: Dit gebied, gelegen in de occipitale kwab aan de achterkant van de hersenen, is verantwoordelijk voor het verwerken van visuele stimuli, zoals letters en woorden. Wanneer we naar tekst kijken, herkent de visuele cortex de vorm en de volgorde van letters en woorden.
- Het fusiforme gyrus (de visuele woordvormregio): Dit gebied bevindt zich in de inferieure temporale kwab en is gespecialiseerd in het herkennen van woorden en letters. Deze regio speelt een essentiële rol bij het omzetten van visuele stimuli in de specifieke patronen die we als woorden herkennen.
- Het gebied van Broca en het gebied van Wernicke: Dit zijn twee gebieden die essentieel zijn voor taalproductie en -begrip. Het gebied van Broca, in de frontale kwab, helpt bij de grammaticale structuur en het synthetiseren van woorden tot zinnen. Het gebied van Wernicke, in de temporale kwab, is betrokken bij het begrijpen van betekenis en context van woorden en zinnen.
- De pariëtale kwab: Dit gebied speelt een rol bij de aandacht en de richting van onze blik, zodat we de juiste volgorde van woorden kunnen volgen en begrijpen.
- Het werkgeheugen (prefrontale cortex): Het lezen van een tekst vraagt dat we bepaalde informatie kort onthouden terwijl we nieuwe zinnen lezen en begrijpen. De prefrontale cortex beheert dit werkgeheugen en helpt ons om zinnen in context te plaatsen.
2. De neurobiologie van lezen
Op een biologisch niveau is lezen niet iets waarmee de mens is geboren. Ons brein is geëvolueerd om te spreken, maar lezen is een relatief recente uitvinding in de menselijke geschiedenis, ongeveer 5.000 jaar geleden geïntroduceerd. Het brein heeft zich daarom moeten aanpassen door bestaande netwerken voor visuele herkenning en taal te “herbedraden” om ons in staat te stellen te lezen.
De plasticiteit van de hersenen – het vermogen van de hersenen om zich aan te passen aan nieuwe vaardigheden – maakt lezen mogelijk. Wanneer iemand leert lezen, creëren de hersenen nieuwe verbindingen tussen de visuele systemen en de taalsystemen. Deze verbindingen worden sterker naarmate we meer lezen, wat leidt tot efficiëntere verwerkingsmechanismen.
3. Fasen van het leesproces
Lezen kan worden opgedeeld in drie hoofdprocessen die tegelijkertijd in de hersenen plaatsvinden:
- Decoderen: In dit stadium herkennen de hersenen de letters en zetten deze om in klanken (fonemen). Dit gebeurt in de fusiforme gyrus, en deze fase wordt vaak geassocieerd met het “leren lezen” in de vroege kinderjaren.
- Taalbegrip: Het gebied van Wernicke speelt een cruciale rol in deze fase, waarbij de betekenis van woorden en zinnen wordt geïnterpreteerd. Hierbij worden woorden gekoppeld aan eerdere kennis en ervaringen die in het geheugen zijn opgeslagen.
- Contextualiseren: In deze fase spelen de prefrontale cortex en het werkgeheugen een sleutelrol. Ze zorgen ervoor dat we de betekenis van afzonderlijke zinnen en alinea’s in de bredere context van het verhaal of het onderwerp begrijpen.
4. Neuroplasticiteit en lezen: hoe het brein zich aanpast
Neuroplasticiteit – het vermogen van de hersenen om zich aan te passen en nieuwe verbindingen te vormen – is een essentieel aspect van lezen. Wanneer kinderen leren lezen, worden er nieuwe netwerken gevormd tussen de visuele cortex en de taalsystemen. Deze netwerken worden steeds sterker naarmate het kind meer leest.
Een studie gepubliceerd in Journal of Cognitive Neuroscience liet zien dat bij jonge lezers na intensieve leesinstructie de activiteit in de visuele woordvormregio toenam, wat aangeeft dat het brein zich daadwerkelijk aanpast aan het lezen. Ook bij volwassenen zijn er aanwijzingen dat het regelmatig lezen de grijze massa (het gebied van de hersenen dat neurale cellichamen bevat) in de gebieden voor taal en geheugen vergroot.
5. Effecten van lezen op cognitieve functies
Lezen heeft positieve effecten op meerdere cognitieve processen, waaronder:
- Verbeterd geheugen: Door te lezen, moeten we informatie opslaan, onthouden en integreren. Dit traint ons werkgeheugen en versterkt de verbindingen tussen de hersengebieden die verantwoordelijk zijn voor geheugenopslag en -ophaling.
- Versterkte analytische vaardigheden: Het lezen van complexe teksten of verhalen vraagt om het vermogen om problemen op te lossen, verbanden te leggen en logische conclusies te trekken. Dit ontwikkelt de prefrontale cortex, die verantwoordelijk is voor logisch redeneren en planning.
- Empathie en sociale cognitie: Narratieve teksten, zoals romans, activeren de hersengebieden die verantwoordelijk zijn voor sociale cognitie, zoals de mediale prefrontale cortex en de temporopariëtale junctie. Dit betekent dat lezen ons vermogen om ons in anderen te verplaatsen en hun emoties te begrijpen, kan verbeteren .
6. Lezen en hersenstructuur
Onderzoek heeft aangetoond dat lezen niet alleen de hersenactiviteit beïnvloedt, maar ook de fysieke structuur van de hersenen. Zo blijkt uit hersenscans dat mensen die regelmatig lezen een dikkere grijze massa hebben in hersengebieden die te maken hebben met taalverwerking en geheugen. Dit suggereert dat lezen de hersenen daadwerkelijk structureel kan veranderen.
Een studie gepubliceerd in Brain Connectivity liet bijvoorbeeld zien dat zelfs na het lezen van een boek gedurende meerdere dagen, er verhoogde connectiviteit was tussen hersengebieden, vooral die betrokken bij taalverwerking en sensorische motorische regio’s. Dit effect bleef zelfs enkele dagen na het lezen aanwezig .
7. Langetermijnvoordelen van lezen
Lezen heeft niet alleen directe voordelen, maar ook langdurige effecten op de hersenen. Regelmatige lezers hebben bijvoorbeeld minder kans op cognitieve achteruitgang op latere leeftijd. Studies tonen aan dat ouderen die veel lezen minder vatbaar zijn voor ziekten zoals dementie en de ziekte van Alzheimer . Dit komt waarschijnlijk doordat het lezen de hersenen blijft uitdagen en stimuleren, wat helpt om cognitieve reserves op te bouwen die bescherming bieden tegen leeftijdsgebonden achteruitgang.
8. Dyslexie: als lezen anders verloopt in de hersenen
Niet alle hersenen verwerken taal op dezelfde manier. Bij dyslectici werkt het brein bijvoorbeeld anders tijdens het lezen. De gebieden van de hersenen die betrokken zijn bij het decoderen van woorden, zoals het fusiforme gyrus en de temporale kwab, vertonen minder activiteit bij mensen met dyslexie. In plaats daarvan moeten zij vertrouwen op compensatiestrategieën in andere hersengebieden, wat lezen moeilijker en trager maakt .
Lezen is een diepgaand neurobiologisch proces dat een complexe samenwerking tussen verschillende hersengebieden vereist. Het beïnvloedt niet alleen hoe we informatie verwerken, maar het verandert ook de structuur en functie van de hersenen. Door regelmatig te lezen, kunnen we onze taalvaardigheid, cognitieve functie en zelfs onze emotionele intelligentie verbeteren. Bovendien biedt lezen bescherming tegen cognitieve achteruitgang op latere leeftijd.
Kortom, lezen is niet alleen een manier om kennis te vergaren, maar ook een krachtige manier om ons brein gezond en scherp te houden. En dat geldt voor alle leeftijden.
